Redakcja: Marek Kamiński. 2024-07-25 – ostatnia aktualizacja. Wiarygodne źródło informacji Artykuły w serwisie KredytyPorownywarka.pl są starannie opracowywane przez doświadczonych autorów, bazując na wiarygodnych źródłach. Wykorzystujemy dane z renomowanych raportów branżowych, analiz rynkowych oraz opinii ekspertów finansowych. Nasze publikacje mają charakter informacyjny i edukacyjny, nie są poradami inwestycyjnymi ani rekomendacjami finansowymi. Dążymy do dostarczania czytelnikom rzetelnej wiedzy, pomagającej w podejmowaniu świadomych decyzji finansowych..
Pomimo że, każde państwo na świecie wytworzyło swoją unikalną formę, to jednak podstawowe cechy pozostają wspólne stanowiące trzon tego systemu ekonomicznego.
Początki gospodarki rynkowej
W drugiej połowie XIX wieku wzrosła rola prywatnej własności oraz nastąpił podział pracy, a ze społeczeństwa wyłoniła grupa producentów. To wówczas narodziła się gospodarka rynkowa, która w swojej pierwotnej formie już nie występuje, ale wiele charakterystycznych elementów zachowało się do dzisiaj.
Mechanizm rynkowy gwarantował wówczas najlepsze warunki do alokacji ograniczonych zasobów, przynosząc korzyści producentom oraz konsumentom.
Rynek nie jest jednak doskonały ze względu na fakt występowania wielu czynników:
- wahania koniunkturalne,
- występowanie dóbr publicznych,
- skłonność do monopolizacji pewnych branży,
- konsumowanie dóbr społecznie niepożądanych (np. papierosy, alkohol).
Z czasem cały system wyewoluował z czystej i pierwotnej formy do gospodarki z mniejszym lub większym interwencjonizmem państwowym. Zakres działalności państwa w gospodarce rynkowej jest tematem spornym, jednak niewielki jest odsetek ekonomistów, którzy uważają, że państwo nie powinien interweniować w jego działanie. Nawet przedstawiciele szkoły neoliberalnej wytyczają pewien margines działalności państwa w systemie gospodarczym. (czytaj dalej: Krytyka gospodarki rynkowej).
Czym jest gospodarka rynkowa?
Gospodarka rynkowa jest system ekonomicznym, w którym uczestnicy rynku, np. przedsiębiorstwa, małe i średnie firmy, jak i również gospodarstwa domowe, podejmują decyzje o produkcji, zakupach oraz inwestowaniu na podstawie mechanizmów rynkowych, jakimi są popyt i podaż.
Efektywna gospodarka rynkowa opiera się ona na dwóch filarach: racjonalnym gospodarowaniu oraz wolności gospodarczej. Pozwala konsumentom w swobodnym wyborze dóbr i usług oraz w zakładaniu, prowadzeniu oraz zakończeniu działalności gospodarczej.
Swobodny obrót towarami umożliwia uczestnikom rynku dokonywać transakcji, a ceny są ustalane w oparciu o siły popytu i podaży.
Główne warunki istnienia gospodarki rynkowej
Gospodarka rynkowa nie może istnieć bez prywatnej własności czynników produkcji. Dopóki ten element przeważa nad elementem państwowym, dopóty można mówić o gospodarce rynkowej. I to niezależnie od stopnia interwencjonizmu państwowego.
Prywatne czynniki produkcji mogą przyjmować zróżnicowane formy. Nie ma jednej i najlepszej, za to najczęściej występująca to własność akcyjna.
Podstawowe zalety? Umożliwia łączenie kapitału, który jest w posiadaniu wielu osób, bez względu na jego wielkości.
To właśnie w krajach wysoko rozwiniętych przedsiębiorstwa akcyjne:
- Wytwarzają zdecydowanie największą część produkcji.
- Zatrudniają znaczącą część ogółu siły roboczej.
- Osiągają większość zysków.
Dlaczego gospodarka rynkowa, a nie scentralizowana?
Ma to przede wszystkim uzasadnienie ekonomiczne. Możliwość pomnażania własnego majątku, czy to sprzedając pietruszkę na bazarku czy prowadząc duże przedsiębiorstwo, jest głównym czynnikiem do podejmowania działalności gospodarczej.
Własność prywatna, która może przyjmować różne formy, skłania przedsiębiorców tych dużych i tych małych do optymalizacji produkcji i racjonalnego wykorzystywania czynników produkcji.
To właściciel środków produkcji ma pełną swobodę w podejmowaniu decyzji. To on decyduje w jaki sposób wykorzysta je w mechanizmie rynkowym. To właśnie ich alokacja (rozdział środków na różne cele 1) jest kolejną cechą gospodarki rynkowej. Oznacza to, że w przeważającej większości największym zainteresowaniem uczestników rynku cieszą się te dziedziny, które mogą być źródłem największych zysków.
Pozostałe funkcje rynku
To gdzie rozmieścimy i jak wykorzystamy czynniki produkcji zależy głównie od wzajemnych oddziaływań zachodzących pomiędzy dochodami, ceną oraz popytem i podażą.
Na te wielkości wpływa wiele różnych czynników, z których można wymienić:
- ceny dóbr,
- dochody uzyskiwane przez konsumentów,
- koszty związane z produkcją,
- technologia wytwarzania danego dobra.
Poza funkcją alokacyjną, rynek pełni kilka dodatkowych:
- wycenia różne dobra – relacja pomiędzy popytem, a podażą,
- umożliwia osiągnięcia stanu równowagi, dostosowując wielkość produkcji do zapotrzebowania,
- weryfikuje, czy konkretna produkcja jest społecznie przydatna,
- stanowi źródło informacji dla uczestników rynku.
Przy braku konkurencji nie ma gospodarki rynkowej
Konkurencja, która sprzyja przede wszystkim konsumentom, to niezwykle istotna cecha gospodarki rynkowej.
Jeżeli przedsiębiorcy zależy na sprzedaży wytworzonych produktów, musi zadbać nie tylko o ich jakość, ale i o to, aby były w szczególny sposób atrakcyjne dla odbiorcy.
Na rynku można wyróżnić dwa rodzaje konkurencji:
Konkurencja cenowa. Sprzedawca obniża cenę towaru, aby zachęcić konsumenta do jego zakupienia. Mechanizmu tego jednak nie można wykorzystywać w długim czasie, ponieważ produkcja w końcu zaczęłaby przynosić straty.
Konkurencja pozacenowa. Atrakcyjny wygląd, jakość towaru lub nowinka techniczna ma odróżnić produkt od innych podobnych towarów. W zakresie działań pozacenowych mieszczą się podejmowane działania marketingowe.
Konkurencja pomiędzy przedsiębiorstwami jest niezwykle wartościowa. Poszukiwanie nowych sposobów na wytworzenie większej ilości towarów pozwala nie tylko zmniejszyć koszty jednostkowe, ale są i źródłem rozwoju myśli technicznej i nowych technologii. Firmy stają się przez to bardziej innowacyjne, słabsze zamykają prowadzoną działalność lub łączą się z większymi podmiotami. To wszystko sprawia, że konsumenci mają z reguły większy i lepszy wybór.
Pozostali gracze na rynku
Gospodarka rynkowa nie może się obejść bez odpowiednich instytucji, które ten rynek obsługują, jak i dofinansowywania z różnych programów pomocowych, zarówno państwowych, jak i międzynarodowych.
Podmioty, które działające na rynku, to między innymi banki, które udzielają kredytów; giełda, która pozwala pozyskiwać kapitał; firmy doradztwa inwestycyjnego oraz wiele innych jednostek, który są niezbędne przy funkcjonowaniu poszczególnych rynków. Dzięki działalności wszystkich niezbędnych podmiotów, zachowana zostaje tzw. integralność rynków.
Kryteria klasyfikacji podmiotów działających na rynku
Podmioty działające na na rynku można sklasyfikować w oparciu o szereg różnych kryteriów. Są to między innymi kryteria:
- prawne: nadają status osoby fizycznej bądź prawnej,
- własnościowe: wyróżnić można firmy prywatne, państwowe, spółdzielcze, komunalne i mieszane,
- ze względu na rodzaj prowadzonej działalności gospodarczej: firmy handlowe, usługowe, budowlane, transportowe, gastronomiczne, itp.,
- uwzględniające wielkości zatrudnienia, obroty netto ze sprzedaży produktów, sumy aktywów: mikro, małe, średnie i duże przedsiębiorstwa.
Krytyka gospodarki rynkowej
Gospodarka rynkowa, pomimo jej licznych zalet, jest obiektem krytyki nie tylko ze strony ekonomistów.
Lista zarzutów jest niekiedy bardzo długa, ale generalnie sprowadza się dwóch elementów:
- ignorowany jest czynnik społeczny,
- przekładanie interesu finansowego nad dobro ludzi.
Model tzw. społecznej gospodarki rynkowej zakłada, że z jednej strony zostają spełnione założenia rynku, z drugiej powstają odpowiednie zabezpieczenia społeczne dla grup mniej wydolnych ekonomicznie.
Przedsiębiorczość w takim modelu może się oczywiście dalej rozwijać, ale potrzeby społeczeństwa są zapewnione i niekiedy, zwłaszcza w wymiarze socjalnym, mniej lub bardziej rozbudowywane.
Bezpieczeństwo pracowników jest zapewnia m.in. przez prawo pracy, ubezpieczenia społeczne czy poprzez ustanowienie wynagrodzenia minimalnego.
Materiał może być wykorzystywany w szkołach bezpłatnie. Zamieszczenie informacji na stronach wymaga podania źródła.
Słowniczek:
1 Alokacja – rozdział posiadanych środków na różne cele. Słownik języka polskiego https://sjp.pwn.pl/slowniki/alokacja.html